10. ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา

[247] ทสเม อรุคตฺโตติ วณสรีโรฯ เตสํเยว อรูนํ ปกฺกตฺตา ปกฺกคตฺโตฯ สรวนนฺติ กณฺฑวนํฯ เอวเมว โขติ อรุคตฺโต ปุริโส วิย ทุสฺสีลปุคฺคโล เวทิตพฺโพฯ ตสฺส กุสกณฺฏเกหิ วิทฺธสฺส สรปตฺเตหิ จ อสิธารูปเมหิ วิลิขิตคตฺตสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุกฺขโทมนสฺสํ วิย ตตฺถ ตตฺถ สพฺรหฺมจารีหิ ‘‘อยํ โส อิเมสญฺจ อิเมสญฺจ กมฺมานํ การโก’’ติ วุจฺจมานสฺส อุปฺปชฺชนทุกฺขํ เวทิตพฺพํฯ

ลภติ วตฺตารนฺติ ลภติ โจทกํฯ เอวํการีติ เอวรูปานํ เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทีนํ การโกฯ เอวํสมาจาโรติ วิธวา โคจราทิวเสน เอวรูปโคจโรฯ อสุจิคามกณฺฏโกติ อสุทฺธฏฺเฐน อสุจิ, คามวาสีนํ วิชฺฌนฏฺเฐน กณฺฏโกติ คามกณฺฏโกฯ

ปกฺขินฺติ หตฺถิโสณฺฑสกุณํฯ โอสฺสชฺเชยฺยาติ วิสฺสชฺเชยฺยฯ อาวิญฺเฉยฺยุนฺติ อากฑฺเฒยฺยุํฯ ปเวกฺขามีติ ปวิสิสฺสามิฯ อากาสํ เฑสฺสามีติ อากาสํ อุปฺปติสฺสามิฯ

เอเตสุ ปน อหิ ‘‘โภเคหิ มณฺฑลํ พนฺธิตฺวา สุปิสฺสามี’’ติ วมฺมิกํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ สุสุมาโร ‘‘ทูเร พิลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิสฺสามี’’ติ อุทกํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ ปกฺขี ‘‘อชฏากาเส สุขํ วิจริสฺสามี’’ติ อากาสํ เฑตุกาโม โหติฯ กุกฺกุโร ‘‘อุทฺธนฏฺฐาเน ฉาริกํ พฺยูหิตฺวา อุสุมํ คณฺหนฺโต นิปชฺชิสฺสามี’’ติ คามํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ สิงฺคาโล ‘‘มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปสาเรตฺวา สยิสฺสามี’’ติ อามกสุสานํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ มกฺกโฏ ‘‘อุจฺเจ รุกฺเข อภิรุหิตฺวา ทิสาทิสํ ปกฺขนฺทิสฺสามี’’ติ วนํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ

อนุวิธาเยยฺยุนฺติ อนุคจฺเฉยฺยุํ, อนุวิธิเยยฺยุนฺติปิ ปาโฐ, อนุวิธานํ อาปชฺเชยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถ โส ยาติ, ตตฺเถว คจฺเฉยฺยุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวเมวาติ เอตฺถ ฉ ปาณกา วิย ฉายตนานิ ทฏฺฐพฺพานิ, ทฬฺหรชฺชุ วิย ตณฺหา, มชฺเฌ คณฺฐิ วิย อวิชฺชาฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ทฺวาเร อารมฺมณํ พลวํ โหติ, ตํ ตํ อายตนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อาวิญฺฉติฯ

อิมํ ปน อุปมํ ภควา สริกฺขเกน วา อาหเรยฺย อายตนานํ วา นานตฺตทสฺสนวเสนฯ ตตฺถ สริกฺขเกน ตาว วิสุํ อปฺปนากิจฺจํ นตฺถิ, ปาฬิยํเยว อปฺปิตาฯ อายตนานํ นานตฺตทสฺสเนน ปน อยํ อปฺปนา – อหิ นาเมส พหิ สิตฺตสมฺมฏฺเฐ ฐาเน นาภิรมติ, สงฺการฏฺฐานติณปณฺณคหนวมฺมิกานิเยว ปน ปวิสิตฺวา นิปนฺนกาเล อภิรมติ, เอกคฺคตํ อาปชฺชติฯ เอวเมว จกฺขุเปตํ วิสมชฺฌาสยํ, มฏฺฐาสุ สุวณฺณภิตฺติอาทีสุ นาภิรมติ, โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉติ, รูปจิตฺตปุปฺผลตาทิวิจิตฺเตสุเยว ปน อภิรมติฯ ตาทิเสสุ หิ ฐาเนสุ จกฺขุมฺหิ อปฺปโหนฺเต มุขมฺปิ วิวริตฺวา โอโลเกตุกาโม โหติฯ

สุสุมาโรปิ พหิ นิกฺขนฺโต คเหตพฺพํ น ปสฺสติ, อกฺขิํ นิมีเลตฺวา จรติฯ ยทา ปน พฺยามสตมตฺตํ อุทกํ โอคาหิตฺวา พิลํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน โหติ, ตทา ตสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, สุขํ สุปติฯ เอวเมว โสตมฺเปตํ พิลชฺฌาสยํ อากาสสนฺนิสฺสิตํ, กณฺณจฺฉิทฺทกูปเกเยว อชฺฌาสยํ กโรติ, กณฺณจฺฉิทฺทากาโสเยว ตสฺส สทฺทสวเน ปจฺจโย โหติฯ อชฏากาโสปิ วฏฺฏติเยวฯ อนฺโตเลณสฺมิญฺหิ สชฺฌาเย กยิรมาเน น เลณจฺฉทนํ ภินฺทิตฺวา สทฺโท พหิ นิกฺขมติ, ทฺวารวาตปานฉิทฺเทหิ ปน นิกฺขมิตฺวา ธาตุปรมฺปรา ฆฏฺเฏนฺโต อาคนฺตฺวา โสตปสาทํ ฆฏฺเฏติฯ อถ ตสฺมิํ กาเล ‘‘อสุกํ นาม สชฺฌายตี’’ติ เลณปิฏฺเฐ นิสินฺนา ชานนฺติฯ

เอวํ สนฺเต สมฺปตฺตโคจรตา โหติ, กิํ ปเนตํ สมฺปตฺตโคจรนฺติ? อาม สมฺปตฺตโคจรํฯ ยทิ เอวํ ทูเร เภริอาทีสุ วชฺชมาเนสุ ‘‘ทูเร สทฺโท’’ติ ชานนํ น ภเวยฺยาติฯ โน น ภวติฯ โสตปสาทสฺมิญฺหิ ฆฏฺฏิเต ‘‘ทูเร สทฺโท, อาสนฺเน สทฺโท, ปรตีเร โอริมตีเร’’ติ ตถา ตถา ชานนากาโร โหติ, ธมฺมตา เอสาติฯ กิํ เอตาย ธมฺมตาย? ยโต ยโต ฉิทฺทํ, ตโต ตโต สวนํ โหติ จนฺทิมสูริยาทีนํ ทสฺสนํ วิยาติ อสมฺปตฺตโคจรเมเวตํฯ

ปกฺขีปิ รุกฺเข วา ภูมิยํ วา น รมติฯ ยทา ปน เอกํ วา ทฺเว วา เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อชฏากาสํ ปกฺขนฺโท โหติ, ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ อาปชฺชติฯ เอวเมว ฆานมฺปิ อากาสชฺฌาสยํ วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํฯ

ตถา หิ คาโว นววุฏฺเฐ เทเว ภูมิํ ฆายิตฺวา ฆายิตฺวา อากาสาภิมุโข หุตฺวา วาตํ อากฑฺฒนฺติฯ องฺคุลีหิ คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวาปิ จ อุปสิงฺฆนกาเล วาตํ อนากฑฺฒนฺโต เนว ตสฺส คนฺธํ ชานาติฯ

กุกฺกุโรปิ พหิ จรนฺโต เขมฏฺฐานํ น ปสฺสติ, เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ อุปทฺทุโต โหติฯ อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา อุทฺธนฏฺฐาเน ฉาริกํ พฺยูหิตฺวา นิปนฺนสฺส ปนสฺส ผาสุ โหติฯ เอวเมว ชิวฺหาปิ คามชฺฌาสยา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณาฯ ตถา หิ ติยามรตฺติํ สมณธมฺมํ กตฺวาปิ ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปวิสิตพฺพํ โหติฯ สุกฺขขาทนียสฺส จ น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํฯ

สิงฺคาโลปิ พหิ จรนฺโต รติํ น วินฺทติ, อามกสุสาเน มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา นิปนฺนสฺเสว ปนสฺส ผาสุ โหติฯ เอวเมว กาโยปิ อุปาทิณฺณกชฺฌาสโย ปถวีสนฺนิสฺสิตโผฏฺฐพฺพารมฺมโณฯ ตถา หิ อญฺญํ อุปาทิณฺณกํ อลภมานา สตฺตา อตฺตโนว หตฺถตเล สีสํ กตฺวา นิปชฺชนฺติฯ อชฺฌตฺติกพาหิรา จสฺส ปถวี อารมฺมณคฺคหเณ ปจฺจโย โหติฯ สุสนฺถตสฺสาปิ หิ สยนสฺส เหฏฺฐาฐิตานมฺปิ วา ผลกานํ น สกฺกา อนิสีทนฺเตน วา อนุปฺปีฬนฺเตน วา ถทฺธมุทุภาโว ชานิตุนฺติ อชฺฌตฺติกพาหิรา ปถวี เอตสฺส โผฏฺฐพฺพชานเน ปจฺจโย โหติฯ

มกฺกโฏปิ ภูมิยํ วิจรนฺโต นาภิรมติ, หตฺถสตุพฺเพธํ ปนสฺส รุกฺขํ อารุยฺห วิฏปปิฏฺเฐ นิสีทิตฺวา ทิสาวิทิสา โอโลเกนฺตสฺเสว ผาสุโก โหติฯ เอวํ มโนปิ นานชฺฌาสโย ภวงฺคปจฺจโย, ทิฏฺฐปุพฺเพปิ นานารมฺมณชฺฌาสยํ กโรติเยว มูลภวงฺคํ ปนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน อายตนานํ นานตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค อายตนนิทฺเทเส วุตฺตเมวฯ

ตํ จกฺขุ นาวิญฺฉตีติ ตณฺหารชฺชุกานํ อายตนปาณกานํ กายคตาสติถมฺเภ พทฺธานํ นิพฺพิเสวนภาวํ อาปนฺนตฺตา นากฑฺฒตีติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตาฯ

11. ยวกลาปิสุตฺตวณฺณนา

[248] เอกาทสเม ยวกลาปีติ ลายิตฺวา ฐปิตยวปุญฺโชฯ พฺยาภงฺคิหตฺถาติ กาชหตฺถาฯ ฉหิ พฺยาภงฺคีหิ หเนยฺยุนฺติ ฉหิ ปุถุลกาชทณฺฑเกหิ โปเถยฺยุํฯ สตฺตโมติ เตสุ ฉสุ ชเนสุ ยเว โปเถตฺวา ปสิพฺพเก ปูเรตฺวา อาทาย คเตสุ อญฺโญ สตฺตโม อาคจฺเฉยฺยฯ สุหตตรา อสฺสาติ ยํ ตตฺถ อวสิฏฺฐํ อตฺถิ ภุสปลาปมตฺตมฺปิ, ตสฺส คหณตฺถํ สุฏฺฐุตรํ หตาฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ ทฏฺฐพฺพานิ, จตุมหาปเถ นิกฺขิตฺตยวกลาปี วิย สตฺโต, ฉ พฺยาภงฺคิโย วิย อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตวเสน อฏฺฐารส อารมฺมณานิ, สตฺตมา พฺยาภงฺคี วิย ภวปตฺถนา กิเลสาฯ ยถา จตุมหาปเถ ฐปิตา ยวกลาปี ฉหิ พฺยาภงฺคีหิ หญฺญติ, เอวมิเม สตฺตา อฏฺฐารสหิ อารมฺมณทณฺฑเกหิ ฉสุ อายตเนสุ หญฺญนฺติฯ ยถา สตฺตเมน สุหตตรา โหนฺติ, เอวํ สตฺตา ภวปตฺถนกิเลเสหิ สุหตตรา โหนฺติ ภเวมูลกํ ทุกฺขํ อนุภวมานาฯ

อิทานิ เนสํ ตํ ภวปตฺถนกิเลสํ ทสฺเสตุํ ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺราติ สุธมฺมายํ ภุมฺมํ, สุธมฺมาย เทวสภาย ทฺวาเรติ อตฺโถฯ ธมฺมิกา โข เทวาติ ธมฺมิกา เอเต เทวา นาม, เยหิ มาทิสํ อสุราธิปติํ คเหตฺวา มยฺหํ เภทนมตฺตมฺปิ น กตนฺติ สนฺธาย วทติฯ อธมฺมิกา เทวาติ อธมฺมิกา เอเต เทวา นาม, เย มาทิสํ อสุราธิปติํ นวคูถสูกรํ วิย กณฺฐปญฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตฺวา นิสีทาเปนฺติฯ เอวํ สุขุมํ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติพนฺธนนฺติ ตํ กิร ปทุมนาฬสุตฺตํ วิย มกฺกฏชาลสุตฺตํ วิย จ สุขุมํ โหติ, เฉตฺตุํ ปน เนว วาสิยา น ผรสุนา สกฺกาฯ ยสฺมา ปน จิตฺเตเนว พชฺฌติ, จิตฺเตน มุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘เวปจิตฺติพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตโต สุขุมตรํ มารพนฺธนนฺติ กิเลสพนฺธนํ ปเนสํ ตโตปิ สุขุมตรํ, เนว จกฺขุสฺส อาปาถํ คจฺฉติ, น อิริยาปถํ นิวาเรติฯ

เตน หิ พทฺธา สตฺตา ปถวิตเลปิ อากาเสปิ โยชนสตมฺปิ โยชนสหสฺสมฺปิ คจฺฉนฺติปิ อาคจฺฉนฺติปิฯ ฉิชฺชมานํ ปเนตํ ญาเณเนว ฉิชฺชติ, น อญฺเญนาติ ‘‘ญาณโมกฺขํ พนฺธน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ

มญฺญมาโนติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานานํ วเสน ขนฺเธ มญฺญนฺโตฯ พทฺโธ มารสฺสาติ มารพนฺธเนน พทฺโธฯ กรณตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, กิเลสมาเรน พทฺโธติ อตฺโถฯ มุตฺโต ปาปิมโตติ มารสฺส พนฺธเนน มุตฺโตฯ กรณตฺเถเยว วา อิทํ สามิวจนํ, ปาปิมตา กิเลสพนฺธเนน มุตฺโตติ อตฺโถฯ

อสฺมีติ ปเทน ตณฺหามญฺญิตํ วุตฺตํฯ อยมหสฺมีติ ทิฏฺฐิมญฺญิตํฯ ภวิสฺสนฺติ สสฺสตวเสน ทิฏฺฐิมญฺญิตเมวฯ น ภวิสฺสนฺติ อุจฺเฉทวเสนฯ รูปีติอาทีนิ สสฺสตสฺเสว ปเภททีปนานิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา มญฺญิตํ อาพาธํ อนฺโตโทสนิกนฺตนวเสน โรโค เจว คณฺโฑ จ สลฺลญฺจ, ตสฺมาฯ อิญฺชิตนฺติอาทีนิ ยสฺมา อิเมหิ กิเลเสหิ สตฺตา อิญฺชนฺติ เจว ผนฺทนฺติ จ ปปญฺจิตา จ โหนฺติ ปมตฺตาการปตฺตา, ตสฺมา เตสํ อาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ

มานคตวาเร ปน มานสฺส คตํ มานคตํ, มานปวตฺตีติ อตฺโถฯ มาโนเยว มานคตํ คูถคตํ มุตฺตคตํ วิยฯ ตตฺถ อสฺมีติ อิทํ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตมานวเสน วุตฺตํฯ อยมหมสฺมีติ ทิฏฺฐิวเสนฯ นนุ จ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺโต นาม มาโน นตฺถีติ? อาม นตฺถิ, มานสฺส ปน อปฺปหีนตฺตา ทิฏฺฐิ นาม โหติฯ มานมูลกํ ทิฏฺฐิํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อาสีวิสวคฺโคฯ

จตุตฺโถ ปณฺณาสโกฯ

สฬายตนสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวทนาสํยุตฺตํ

1. สคาถาวคฺโค

1. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[249] เวทนาสํยุตฺเต สคาถาวคฺคสฺส ปฐเม สมาหิโตติ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิโตฯ เวทนา จ ปชานาตีติ เวทนา ทุกฺขสจฺจวเสน ปชานาติฯ เวทนานญฺจ สมฺภวนฺติ ตาสํเยว สมฺภวํ สมุทยสจฺจวเสน ปชานาติฯ ยตฺถ เจตาติ ยตฺเถตา เวทนา นิรุชฺฌนฺติ, ตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจวเสน ปชานาติฯ ขยคามินนฺติ ตาสํเยว เวทนานํ ขยคามินํ มคฺคํ มคฺคสจฺจวเสน ปชานาติฯ นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห หุตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ เอวเมตฺถ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตาฯ คาถาสุ ทฺวีหิ ปเทหิ สมถวิปสฺสนา กถิตา, เสเสหิ จตุสจฺจํ กถิตํฯ เอวเมตฺถ สพฺพสงฺคาหิโก จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ

2. สุขสุตฺตวณฺณนา

[250] ทุติเย อทุกฺขมสุขํ สหาติ อทุกฺขมสุขญฺจ สุขทุกฺเขหิ สหฯ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จาติ อตฺตโน จ ปรสฺส จฯ โมสธมฺมนฺติ นสฺสนสภาวํฯ ปโลกินนฺติ ปลุชฺชนกํ ภิชฺชนสภาวํฯ ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสนฺติ ญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วยํ ปสฺสนฺโตฯ เอวํ ตตฺถ วิรชฺชตีติ เอวํ ตาสุ เวทนาสุ วิรชฺชติฯ อิธาปิ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตา, คาถาสุ ญาณผุสนํฯ

3. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[251] ตติเย อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมูลกมกาสิฯ สมฺมาติ เหตุนา การเณนฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา, ปหานาภิสมยา จฯ อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ สมฺปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ เตน ทิฏฺโฐ ปน โส ตาวเทว ปหียติ, ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ชีวิตํ วิยฯ อยมสฺส ปหานาภิสมโยฯ

อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา จ ปหีนตฺตา จ เย อิเม ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. 278) หริตนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.304) เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (อิติวุ. 91; สํ. นิ. 3.80) เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ, ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ (อ. นิ. 6.61; จูฬนิ. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 11) เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ, ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สพฺพปจฺจยสงฺขยา’’ติ (สํ นิ. 2.51; 2.4.71; อุทา. 71) เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ

สมฺปชญฺญํ น ริญฺจตีติ สมฺปชญฺญํ น ชหติฯ สงฺขฺยํ โนเปตีติ รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ ปญฺญตฺติํ น อุเปติ, ตํ ปญฺญตฺติํ ปหาย ขีณาสโว นาม โหตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโตฯ

4. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา

[252] จตุตฺเถ ปาตาโลติ ปาตสฺส อลํ ปริยตฺโต, นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺฐาติ ปาตาโลฯ อสนฺตํ อวิชฺชมานนฺติ อสมฺภูตตฺตํ อปญฺญายมานตฺตํฯ เอวํ วาจํ ภาสตีติ อตฺถิ มหาสมุทฺเท ปาตาโลติ เอวํ วาจํฯ โส หิ ยํ ตํ พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺส อุทกํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา จกฺกวาฬํ วา สิเนรุํ วา อาหจฺจ โยชนทฺวิโยชนทสโยชนปฺปมาณมฺปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุน มหาสมุทฺเท ปตติ, ยสฺส ปติตฏฺฐาเน มหานรกปปาโต วิย โหติ, ยํ โลเก พลวามุขนฺติ วุจฺจติฯ ตํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ

ยสฺมา ปน ตตฺถ ตถารูปานํ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวานํ ปติฏฺฐาปิ โหติ สุขนิวาโสปิ, ตสฺมา อสนฺตํ อสํวิชฺชมานํ ตํ ตํ วาจํ ภาสติ นามฯ ยสฺมา ปน สพฺพปุถุชฺชนา สารีริกาย ทุกฺขเวทนาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปาตสฺส อลนฺติ อตฺเถน อยเมว ปาตาโลติ ทสฺเสนฺโต สารีริกานํ โข เอตํ ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ปาตาเล น ปจฺจุฏฺฐาสีติ ปาตาลสฺมิํ น ปติฏฺฐาสิฯ คาธนฺติ ปติฏฺฐํฯ อกฺกนฺทตีติ อนิพทฺธํ วิปฺปลาปํ วิลปนฺโต กนฺทติฯ ทุพฺพโลติ ทุพฺพลญาโณฯ อปฺปถามโกติ ญาณถามสฺส ปริตฺตตาย ปริตฺตถามโกฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อริยสาวโกติ โสตาปนฺโนฯ โสตาปนฺโน หิ เอตฺถ ธุรํ, พลววิปสฺสโก น ติกฺขพุทฺธิ อุปฺปนฺนํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา ปติฏฺฐาตุํ สมตฺโถ โยคาวจโรปิ วฏฺฏติฯ

5. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[253] ปญฺจเม ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาฯ สลฺลโตติ ทุกฺขาปนวินิวิชฺฌนฏฺเฐน สลฺลาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อนิจฺจโตติ อทุกฺขมสุขา หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพาฯ อทฺทาติ อทฺทสฯ สนฺตนฺติ สนฺตสภาวํฯ

6. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[254] ฉฏฺเฐ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ ชเนสุฯ อนุเวธํ วิชฺเฌยฺยาติ ตสฺเสว วณมุขสฺส องฺคุลนฺตเร วา ทฺวงฺคุลนฺตเร วา อาสนฺนปเทเส อนุคตเวธํฯ เอวํ วิทฺธสฺส หิ สา อนุเวธา เวทนา ปฐมเวทนาย พลวตรา โหติ, ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา โทมนสฺสเวทนาปิ เอวเมว ปุริมเวทนาย พลวตรา โหติฯ ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณนฺติ ทุกฺขาย เวทนาย หิ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ, ตํ โส น ชานาติ, กามสุขเมว นิสฺสรณนฺติ ชานาติฯ ตาสํ เวทนานนฺติ ตาสํ สุขทุกฺขเวทนานํฯ สญฺญุตฺโต นํ เวทยตีติ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตว หุตฺวา ตํ เวทนํ เวทยติ, น วิปฺปยุตฺโตฯ สญฺญุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกํ, ทุกฺเขน สมฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ สงฺขาตธมฺมสฺสาติ วิทิตธมฺมสฺส ตุลิตธมฺมสฺสฯ พหุสฺสุตสฺสาติ ปริยตฺติพหุสฺสุตสฺส ปฏิเวธพหุสฺสุตสฺส จฯ สมฺมา ปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ นิพฺพานํ คโต, ตเทว นิพฺพานํ สมฺมา ปชานาติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อารมฺมณานุสโยว กถิโตฯ อริยสาวเกสุ จ ขีณาสโว เอตฺถ ธุรํ, อนาคามีปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

7. ปฐมเคลญฺญสุตฺตวณฺณนา

[255] สตฺตเม เยน คิลานสาลา เตนุปสงฺกมีติ ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ตถาคโตปิ คิลานุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐาตพฺพยุตฺตกา นาม คิลานาติ ภิกฺขู สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา คิลาเน อุปฏฺฐาตพฺเพ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เย ตตฺถ กมฺมฏฺฐานสปฺปายา, เตสํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสฺสามี’’ติ จ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขามฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโตฯ วยานุปสฺสีติ วยํ อนุปสฺสนฺโตฯ วิราคานุปสฺสีติ วิราคํ อนุปสฺสนฺโตฯ นิโรธานุปสฺสีติ นิโรธํ อนุปสฺสนฺโตฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ปฏินิสฺสคฺคํ อนุปสฺสนฺโตฯ

เอตฺตาวตา กิํ ทสฺสิตํ โหติ? อิมสฺส ภิกฺขุโน อาคมนียปฏิปทา, สติปฏฺฐานาปิ หิ ปุพฺพภาคาเยว, สมฺปชญฺเญปิ อนิจฺจานุปสฺสนา วยานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนาติ จ อิมาปิ ติสฺโส อนุปสฺสนา ปุพฺพภาคาเยว, นิโรธานุปสฺสนาปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ อิมา ทฺเว มิสฺสกาฯ เอตฺตาวตา อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนากาโล ทสฺสิโตติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

8-9. ทุติยเคลญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[256-257] อฏฺฐเม อิมเมว ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ, อตฺถโต ปเนตํ นินฺนานากรณํฯ กาโยว หิ เอตฺถ ผสฺโสติ วุตฺโตฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

10. ผสฺสมูลกสุตฺตวณฺณนา

[258] ทสเม สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อนุปทวณฺณนา ปเนตฺถ เหฏฺฐา วิตฺถาริตาวฯ อิมสฺมิํ สุตฺตทฺวเย สมฺมสนจารเวทนา กถิตาฯ

สคาถาวคฺโค ปฐโมฯ

2. รโหคตวคฺโค